Mailoetako edozein gailurretatik egunsenti batez gozatu duenak argi-urratzekin bere baserrietako esnatzea ikusiko zuen pixkanaka-pixkanaka. Une magiko horietan, herri bakoitza, bere nortasuna galdu gabe, eguneroko bizitzara itzultzen ari den mendi erraldoiz inguratutako bihotz txiki bat mugimenduan jartzeko irrikan dirudi. Beti izan da horrela. Antzina-antzinatik ulertu zuten, gailur gorenek erakusten duten begirunea gorabehera, haien existentzia haiekin lotuta egongo zela. Mendekotasun horrek bide sare bat osatzera bultzatu zituen, artzainek, baserritarrek, bidaiariek eta gaur egun mendi-bota mota ugariek igaro dutena.

Nafarroako Araiz bailararen gainean zintzilikatutako larreei Mailoak deitzen zaie, baina gaur egun, hedaduraz, Aralarko zirku osoari aplikatzen zaio, Alborta menditik Balerdiraino. Mailoak Araiz eta Beteluko komunalen zati da «Udaberrian eta udan, belardiak aziendari debekaturik zeuden. Garai hartan, segalariek -batzuetan lotuta, belarrian ebaki ahal izateko- sega-belarra ebakitzen zuten, eta belarra, lehor eta fajetan, altzairuzko kableetatik baserriraino edo inguruetaraino lerratzen zen.
Duela urte batzuk arte dozenaka kable zeuden Mailoetan, baina belar-bilketa ia oroitzapen hutsa da. Edonola ere, udaren amaieran ardiak mendi-mazeletan bazka daitezke, bai ebaki egin bada, bai ebaki ez bada» («Navarra. Paseos naturalísticos. C. A. N. 1981»).

Malloetako itsaslabarretan bizi dira txabolak, bele arruntak, sai zuriak, belatzak, belatz arruntak, putreen kolonia txiki bat eta galforroak edo sagu-ontzi arruntak. (Auñamendi entziklopedia)

Araiz harana 1268an sartu zen historian, Araitz izenarekin idatzitako dokumentu batean lehen aldiz aipatzen denean. 1200. urtean Gaztela Gipuzkoa beretu zenetik, Araiz bi erresumen arteko mugako lurraldea izatera pasa zen, eta, beraz, konbultsio ugariren mende.Nafarroan Gipuzkoako bandokideen eta Gipuzkoan nafarren eraso armatuen ondorioz, zonalde horrek “gaizkileen muga” izena hartu zuen. Egoera hau Gaztelak Nafarroako Konkistara, hau da, XVI. mende arte mantendu zen, nahiz eta mugako liskarrak askoz beranduago desagertu, Nafarroa erregeordetza bat izaten jarraitu baitzuen konkistaren ondoren eta XIX. mendera arte muga baitzegoen. Mugaren beste aldean, jabetza-egoera feudal batek ia gaur egun arte iraun du

Maioetan historiaurretik bizi izan dira pertsonak, eta bertako paisaietan aberastasun eta aniztasun natural-kultural handia dute. Azken Muga arte eta kultura jaialdia Zarateko lepoan izaten da, Araitz bailaran, Azkarate (Nafarroa) eta Bedaio (Gipuzkoa) arteko mugan. Hemendik, istripu tektoniko bitxi bat ikusten da, “Azkarateko zizailatzea” izenekoa. Zaratetik Santiago eta San Inazio igaro dira, pilotarien apustuak, kontrabandisten arteko istiluak, mikeleteen muga-postu bat, lapurretak, hilketak eta Albizuri Handi harri ospetsua izan dira, besteak beste. (“Emozioen estraperloa, mila eta bi gertakari errazak”, Joxe Maria Otermin). Zarate mendeetan zehar berreskuratu nahi ditugun pertsonen topaleku izan da.